Πριν περάσω στο καίριο ερώτημα για τον αν η ταινία του «Ψαλιδοχέρη» με πρωταγωνιστή τον Johnny Depp, εμφανίζει ένα άτομο με αυτισμό, δηλαδή να ανήκει στο Διάχυτο Αυτιστικό Φάσμα, θα πρέπει να κάνουμε μία μικρή εισαγωγή για το τί είναι “αυτισμός”. Φυσικά, σε ένα άρθρο σαν κι αυτό, δε θα μπορούσε να μπει μία ολοκληρωμένη βιβλιογραφία και να απαντήσει δραστικά στο «τί είναι “αυτισμός”;» καθώς οι θεωρίες είναι τόσες όσο και το βάθος ενός ωκεανού.
Θα αρκεστώ μόνο να αναφέρω, όπως ακριβώς γράφτηκε κάποτε και στη διπλωματική μου κι όπως ακριβώς αναφέρεται στο DSM – IV (και φυσικά, οι αναθεωρήσεις που έγιναν στο DSM – V), δηλαδή: ο αυτισμός, εντάσσεται στην κατηγορία των Διάχυτων Αναπτυξιακών Διαταραχών (Δ.Α.Δ.) (ή στο DSM – V ως Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος (Δ.Α.Φ.)), οι οποίες χαρακτηρίζονται από σοβαρά ελλείμματα σε διάφορους τομείς της ανάπτυξης ταυτόχρονα. «Οι Διάχυτες Αναπτυξιακές Διαταραχές (Δ.Α.Δ.) συνοδεύονται από σοβαρή έκπτωση σε πολλαπλούς τομείς της ανάπτυξης. Ο χαρακτηρισμός διάχυτος, δηλώνει αυτή ακριβώς την έκπτωση, δηλαδή ότι η διαταραχή επηρεάζει σφαιρικά την ανάπτυξη του πάσχοντος προσώπου. Ο χαρακτηρισμός αναπτυξιακή οφείλεται στο ότι η διαταραχή εμφανίζεται κατά την περίοδο της ανάπτυξης και τέλος ο όρος διαταραχή εκφράζει την απόκλιση από το φυσιολογικό» (Γενά, Α. (2002)).
Με λίγα, πιο απλά λόγια, ο αυτισμός που προέρχεται ετυμολογικά από την ελληνική λέξη «εαυτός», υποδηλώνει την τάση ενός ατόμου να κλείνεται, να απομονώνεται στο εαυτό του και να παρουσιάζει διάφορα προβλήματα στις κοινωνικές του σχέσεις· και με τον τρόπο αυτό γίνεται μία απόκλιση του παιδιού / εφήβου / ατόμου από τη γενικότερη επικοινωνία. (Γαρούφος, Α. (2019)).
Πολλοί άνθρωποι, λόγω και της διαφορετικής τους επαγγελματικής σταδιοδρομίας, να μη γνωρίζουν ή να αναγνωρίζουν άτομα ΔΑΦ, δηλαδή, άτομα που να ανήκουν στο αυτιστικό φάσμα. Μαθαίνεις για τον αυτισμό, είτε μέσω της εξειδικευμένης δουλειάς σου, είτε μέσω ενός στενού οικογενειακού φίλου, είτε μέσω προσωπικής έρευνας ή και ακόμη… να ρωτήσεις το ίδιο το άτομο με αυτισμό που θα είναι σε θέση να κάνει συζήτηση.
Η ταινία του «Ψαλιδοχέρη» (στα αγγλικά Edward Scissorhands του Tim Burton) στα αλήθεια διαθέτει ένα άτομο με αυτισμό και σε κάθε κίνησή του ή βλέμμα του, μπορούμε να δούμε νοήματα ή και κοινά χαρακτηριστικά που εμφανίζονται, σχεδόν, σε ορισμένα άτομα με αυτισμό. Δε γνωρίζω, προσωπικά, αν η ταινία επίτηδες εμφάνισε τον πρωταγωνιστή της με χαρακτηριστικά που ανήκουν στο φάσμα, αλλά είτε το έκανε με σκοπό αυτό, είτε όχι, το θέμα είναι πως “πέτυχε” σε ικανοποιητικό βαθμό να περάσει μέσα στο μυαλό μας, έναν άνθρωπο “ξεχωριστό”, “διαφορετικό” αλλά όχι σε σχέση με εμάς, αλλά σε σχέση με τις νόρμες και τη ρουτίνα του καθενός μας. Διότι, ένα άτομο με αυτισμό, δεν είναι “ένας άλλος”, δεν είναι κάτι το ξεχωριστό, αλλά έχει μία δική του – ξεχωριστή ρουτίνα, που διαφέρει από τις τυπικές ρουτίνες του καθενός, με ένα εντελώς διαφορετικό life style (τρόπος ζωής).
Πάμε λοιπόν, να δούμε τα χαρακτηριστικά που εμφανίζει η ταινία στον πρωταγωνιστή και που είναι ως ένα βαθμό κοινά χαρακτηριστικά στα άτομα που ανήκουν στο φάσμα. Αξίζει να σημειωθεί πως, κάθε περίπτωση στον αυτισμό είναι και κάθε φορά μία διαφορετική περίπτωση, δηλαδή, όπως είπε και ο Dr. Stephen M. Shore «εάν γνώρισες ένα άτομο με αυτισμό, απλά γνώρισες ένα άτομο με αυτισμό».
Παρουσιάζει μία είδους ακαμψίας στη σκέψη και δεν μπορεί να αποκωδικοποιήσει ή να μεταφράσει μηνύματα και σύμβολα από το κοινωνικό περιβάλλον, με λίγα λόγια, δεν αντιλαμβάνονται τις μεταφορές.
Στη σκηνή με το μπάρμπεκιου, ο Έντουαρντ παρεξηγεί μία φράση ενός γείτονα και η στιχομυθία έχει ως εξής:
- “Okay everybody, grab your plates. Soup’s on!
- Ed: I thought this was a shish kebab?
- What?
- Ed: I thought this was a shish kebab?
- Yeah, it is a shish kebab. It was a figure of speech, Ed. You gotta learn not to take things so literally”
Μετάφραση:
- Γείτονας: Λοιπόν φίλοι, πάρ’τε τα πιάτα σας. Έτοιμο το φαγητό (soup’s on φυσικά στα αγγλικά, η κυριολεκτική μετάφραση είναι «οι σούπες πάνω»)
- Ψαλιδοχέρης: Μα, νόμιζα είναι Σις Κεμπάπ!
- Γείτονας: Πώς;
- Ψαλιδοχέρης: Μα, νόμιζα είναι Σις Κεμπάπ!
- Γείτονας: Να, είναι Σις Κεμπάπ. Ήταν σχήμα λόγου, Έντουαρντ. Πρέπει να μάθεις να μην παίρνεις τα πράγματα τόσο στην κυριολεξία.
Βλέπουμε λοιπόν πως, υπάρχει μία δυσκολία στην κατανόηση στα σχήματα λόγου ή στις μεταφορές. Για παράδειγμα, μπορείς να καταλάβεις πως έχεις ένα συνάδελφο ή συμμαθητή ή συμπαίκτη που να βρίσκεται στο φάσμα του αυτισμού από την εξής στιχομυθία: Μπορείς να του πεις «Πω πω, πέθανα στη δουλειά σήμερα» κι αν σου απαντήσει «Μα… αφού αναπνέεις και ανοιγοκλείνεις τα μάτια σου, πώς γίνεται να είσαι πεθαμένος;», τότε, ίσως το άτομο απέναντί σου να είναι στο φάσμα του αυτισμού.
Παρουσιάζουν μία παιδική αφέλεια. Μπορεί να πούνε ή να κάνουνε κάτι και να τους φέρει σε σημείο ντροπής ή και σε δύσκολη θέση. Δεν έχουν την αίσθηση του κινδύνου ή όταν θα υπάρξει πραγματικός κίνδυνος δε θα αντιδράσουν και δε θα ανταποκριθούν καθόλου.
Στην ταινία, η Κιμ όταν ρώτησε τον Ψαλιδοχέρη γιατί μπήκε στο σπίτι του Τζιμ, εκείνος απάντησε «επειδή μου το ζήτησες εσύ». Φαίνεται πως ο Ψαλιδοχέρης είναι ερωτευμένος με την Κιμ και λίγοι έως καθόλου δε θα έβαζαν τον εαυτό τους σε κίνδυνο χωρίς καμία σκέψη ή με γνώμονα τις συνέπειες που θα επακολουθήσουν. Είναι ένα παράδειγμα αφέλειας που δίνει η ταινία και εμφανίζεται σε άτομα με αυτισμό. Μπορεί, παραδείγματος χάριν, να είναι μέσα σε μία εκκλησία και να αρχίσει να γελάει τόσο δυνατά που να μη μπορεί να σταματήσει. Οι κοινωνικές νόρμες και κανόνες λένε να μη γελάμε δυνατά στην Εκκλησία σταματώντας τη ροή της, αλλά, ένα άτομο με ΔΑΦ δε θα μπορούσε να το κατανοήσει αυτό.
Πολλές φορές, βαδίζουν στις μύτες των ποδιών τους («ακροδαχτυλίζουν») ή μπορεί τόσο η στάση όσο και η κίνηση του σώματος να δείχνει υπερβολική ένταση, να κάνει παλινδρομικές κινήσεις αλλά και ιδιόρρυθμες κινήσεις τόσο των χεριών όσο και του προσώπου με γκριμάτσες. Στο θέμα της ομιλίας, εξαρτάται, μπορούμε να βρούμε ΔΑΦ με εξαιρετική ομιλία, με καθόλου ομιλία ή ομιλία μίμησης (να λέει ό,τι λες).
Είναι ξεκάθαρο πως, σε όλη την ταινία, ο Ψαλιδοχέρης έχει έναν ιδιόρρυθμο βηματισμό, συνήθως ψιλο-τρέχει ή περπατάει αργά και τα χέρια του βρίσκονται πάντα σε μία εντελώς διαφορετική κίνηση (φυσικά λόγω των ψαλιδιών) αλλά μπορείς να βρεις άτομα με ΔΑΦ να κάνουν ακριβώς τις ίδιες κινήσεις, χωρίς φυσικά να έχουν ψαλίδια. Οι περιστροφές στα χέρια είναι ένα χαρακτηριστικό. Ως προς την ομιλία, ο Ψαλιδοχέρης είναι μονότονος. Απαντάει μονολεκτικά και ο ήχος της φωνής του πάντα χαμηλώνει.
Δε μπορούν να γνωρίζουν ή να ξεχωρίσουν το σωστό από το λάθος. Αντιδράνε αδόκιμα ή μη αποδεκτά κοινωνικά. Δεν μπορούν να κατανοήσουν τις συναισθηματικές καταστάσεις που βλέπουν ή βιώνουν. Δε ξέρουνε πώς να αντιδράσουνε και καταλήγουν σε ξεσπάσματα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ, είναι μία σκηνή με τον Αστυνόμο Allen και τον Ψυχολόγο να λένε:
- Αστυνόμος: Θα είναι καλά (ο Ψαλιδοχέρης), γιατρέ;
- Ψυχολόγος: Τα χρόνια που πέρασε στη απομόνωση δεν του έδωσαν τα απαραίτητα εκείνα εργαλεία να μπορεί να κρίνει το σωστό από το λάθος […] Δεν είχε ποτέ έναν «οδηγό» στη ζωή του.
Εδώ λοιπόν είναι και η κυριότερη δυσκολία στα ΔΑΦ. Πως δεν ενεργούνε μέσω της μίμησης αλλά μέσω της… καθοδήγησης. Το άτομο με αυτισμό μαθαίνει μέσω της καθημερινής εμπειρίας και της βιωματικής ενασχόλησης. Ένας καλός εκπαιδευτής, δάσκαλος ή ένας επιμορφωμένος γονέας θα βοηθήσει το άτομο με ΔΑΦ σε πολύ μεγάλο και ικανοποιητικό βαθμό. Αν όχι, τότε το άτομο αυτό, θα δυσκολεύεται σε όλη του τη ζωή.
Δεν ανταποκρίνεται σωστά ως προς τις κοινωνικές σχέσεις. Όχι αγκαλιές, όχι φιλιά, όχι βλεμματική επαφή. Δείχνει να είναι παθητικός. Δεν κατανοεί αστεία και φυσικά, δε μπορεί να κάνει αστεία (και αν κάνει, τα καταλαβαίνει μόνο ο ίδιος).
Χαρακτηριστική σκηνή όταν η οικογένεια που τον πήρε του ρωτούσε πράγματα κι αυτός είτε απαντούσε μονολεκτικά είτε απέφευγε τη βλεμματική επαφή. Επίσης, στο μπάρμπεκιου με τους γείτονες, δεν μπορεί να ανταποδώσει το ίδιο βλέμμα με τους γείτονες ή και ακόμη, όταν καταφτάνει ο Jack κάνει ένα αστείο, όπου όλοι οι άλλοι γέλασαν πλην του Ψαλιδοχέρη.
Τα άτομα με ΔΑΦ εμφανίζουν εξαιρετικές ικανότητες και ενδιαφέροντα πάντα σε έναν τομέα. Αυτό μπορεί να είναι μουσική (Wolfgang Amadeus Mozart), ή φυσικομαθηματικά (Isaac Newton και Albert Einstein), ή στη συγγραφή (Hans Christian Andersen), ή στις τέχνες (Michelangelo) και πολλά άλλα…
Όταν ο Ψαλιδοχέρης “κατεβαίνει” με τη βοήθεια κάποιου (η Peg που βρήκε τον Ψαλιδοχέρη θα μπορούσε να φανεί στο πρόσωπό της μία δασκάλα, ένας εκπαιδευτής αυτισμού, ένα γονέας κ.τ.λ.) μέσα στην κοινωνία βρίσκει το ενδιαφέρον και αυτό που του αρέσει. Να ψαλιδίζει και να δημιουργεί. Έγινε ένας τέλειος κηπουρός και ένας τέλειος κομμωτής. Η κοινωνία φάνηκε πως άρχισε να τον αγκαλιάζει ενώ πριν τον έβλεπε ως ένα «τέρας» ή σαν κάτι το διαφορετικό από αυτούς. Φυσικά μετά, πάλι τον άφησαν γιατί η δυσκολία κατανόησης είναι φανερή στα μάτια του κόσμου. Φυσικά, ενώ θα μπορούσε να του χορηγηθεί ένα δάνειο για να ξεκινήσει το κομμωτήριό του, αυτό δεν εγκρίθηκε ποτέ, δείχνοντας η ταινία πόσο δύσκολα αντιμετωπίζονται από την κοινωνία τα άτομα με ΔΑΦ. Όχι ίσες ευκαιρίες…
Τέλος και το πιο σημαντικό. Εκρήξεις θυμού. Στο ΔΑΦ διακρίνουμε έντονη λεκτική ή και σωματική επιθετικότητα προς τους άλλους. Δεν μπορεί τους δυνατούς ήχους. Αντιδρά με αυτό-τραυματισμό ή επιθετικότητα σε άλλους, χωρίς όμως να το θέλει.
Στα αγγλικά αυτό, αναφέρεται ως meltdown και tantrums. Στα ελληνικά θα μπορούσαμε να το μεταφράσουμε ως ξέσπασμα. Όταν η Κιμ ζήτησε από τον Ψαλιδοχέρη να βοηθήσει σε μία απόπερια εισβολής στο σπίτι του Τζιμ, έχουμε τη σύλληψη του Ψαλιδοχέρη και διακρίνεται η αναστάτωση που έχει, μέσα από το βλέμμα του. Στη συνέχεια, περπατάει μέσα από τη γειτονιά χαλώντας και καταστρέφοντας όλα αυτά τα αριστουργήματα που έκανε λίγες μέρες πριν. Η κατάρρευση, που λέμε και στα ελληνικά, είναι μία ακραία συναισθηματική επιφόρτιση των ατόμων αυτών και αντιδρούνε με πολύ απροσδόκητους τρόπους.
Ελπίζω, μέσα από αυτά τα σχόλια, να απολαύσετε ακόμη περισσότερο την ταινία του «Ψαλιδοχέρη»!
Γαρούφος Π. Απόστολος
Υπ. Διδάκτορας ΔΠΘ
